Sanktuarium Pasyjno-Maryjne w Kalwarii
Kilkudziesięciotysięczne rzesze pątników gromadzą się zwłaszcza podczas Chwalebnego Misterium Pańskiego w Wielkim Tygodniu jak również w czasie Misterium Pogrzebu i Triumfu Matki Bożej w sierpniu. Sanktuarium Kalwaryjskie składa się z barokowej bazyliki, w której umieszczony jest zachwycający wizerunek Matki Bożej Kalwaryjskiej, z klasztoru i z kolektywu kościołów i kaplic w nurcie barokowym i manierystycznym, wkomponowanych w malowniczy krajobraz beskidzki i wymienionych dróżkami kalwaryjskimi. Sanktuarium to zostało konstruowane na schemat Drogi Krzyżowej Pana Jezusa w Jerozolimie. Jest to, więc właściwa kopia Kalwarii jerozolimskiej z kaplicami do odprawiania rozważań o Udręce Pańskiej i o tajemnicach z bytowania Matki Bożej.
Należy zaznaczyć, że pierwotna tego wariantu kalwaria w Europie powstała ok. 1420 r. w Hiszpanii (koło Kordoby), a następnie pojawiły się licznie, zwłaszcza w XVII w., w odmiennych krajach europejskich, takich jak Francja, Włochy, Niemcy, Szwajcaria i inne. Powodem ewolucji kalwarii było zajęcie Ziemi Świętej przez mahometan (Turków) i udaremnienie chrześcijanom dostępu do obszarów sakralnych w Jerozolimie. Do rozpowszechnienia kalwarii przyczynił się swoimi publikacjami (Theatrum Terrae Sanctae 1590, Urbis Hierusalem quem ad modum ea Christi tempore floruit 1592) Adrian Cruys, oznaczany Adrichomiusem, który Bolesną Drogę Pana Jezusa dzielił na Drogę Pojmania i Drogę Krzyża i inspirował do jej zakładania na gruntach górskich, wspominających topograficznie Drogę Krzyżową Jezusa w Jerozolimie. Publikacje Adrichomiusa były również zachętą dla Mikołaja Zebrzydowskiego do założenia kalwarii w swoich dobrach rozpościerających się pomiędzy szczytami Żar i Lanckoroną. Po wybudowaniu Kalwarii Zebrzydowskiej zostały erygowane również następne polskie kalwarie np. w Pakości, Wejherowie, Pacławiu (Kalwaria Pacławska), Górze św. Anny i inne.
Nabożeństwo dróżkowe Pana Jezusa wzorowane na obchodach jerozolimskich, rozwijało się już w ciągu pierwszych lat istnienia Kalwarii i świadczy do dzisiaj nadrzędną odmianę pobożności pasyjnej w Kalwarii Zebrzydowskiej. Egzystuje szczególny obrzęd tego nabożeństwa, składający się z właściwych medytowań, modlitw i pieśni odmawianych (śpiewanych) kolejno przy 28 stacjach Męki Pańskiej. Początkowo było ono odprawiane w święta Znalezienia (3 V) i Podwyższenia Krzyża św. (14 IX), w piątki Wielkiego Postu, zwłaszcza w Wielki Piątek. Następnie - i tak jest do dziś - przyjął się obyczaj odprawiania tego nabożeństwa przez poszczególne grupy pątników, bądź indywidualne osoby, w czasie odpustów kalwaryjskich, zwłaszcza Wielkiego Tygodnia i Wniebowzięcia i poza odpustami, podczas pielgrzymki do Kalwarii. Specyfiką kalwaryjską jest praktykowanie nabożeństwa dróżek Pana Jezusa, także dróżek Matki Bożej i za zmarłych, przez samych ludzi świeckich, i pod kierunkiem laickiego przewodnika. Zwyczaj taki ukształtował się w połowie XVII wieku i jest zaświadczeniem istnienia w Kalwarii Zebrzydowskiej apostolstwa świeckich na długo przed II Soborem Watykańskim: Zawsze podziwiałem te tradycyjne modlitwy, które na dróżkach kalwaryjskich odmawiali ze swoimi kompaniami przewodnicy świeccy. Rozważałem sobie, że jest to jakiś indywidualny prototyp apostolstwa świeckich (Ojciec Święty w Kalwarii 7 VI 1979 r.). Przyjeżdżali do Kalwarii na dróżki i duchowni, których jednakowo; przyciągało to nabożeństwo. Praktyka ta w ostatnia półwieczu wyraźnie wzrosła. Także poprzedni papież, Jar Paweł II, odprawiał to nabożeństwo, kiedy był jeszcze arcybiskupem krakowskim i często przybywał do Kalwarii na dróżki, jako zaciszny pielgrzym, i który jeszcze jako kardynał opowiadał: Jest to ogromna rozszerzona droga, na której Mękę Pana Jezusa rozmyślamy z bardziej natężoną skrupulatnością aniżeli na naszych typowych drogach krzyżowych o 14 stacjach.
